Kırım Harbi sonrası İstanbul’un yandan çarklı römorkörleri

Kırım Harbi sonrası
İstanbul’un yandan çarklı römorkörleri
Yazan: Osman Öndeş (Araştırma makalesi)

Galler Prensi Albert Edward ve müstakbel eşi Prenses Alexandra Christina onuruna Büyükdere’de düzenlenen deniz şenliği .Yandan çarklı vapurlar, römorkörler ve sandallar bayraklarla süslenmiştir. Nisan 1869. Fotoğraf: Abdullah Freres.
Londra ve Marsilya gibi kentlerde düzenlenen regatta şenlikleri ve kürek yarışı 1859 yılında İngiliz Büyükelçisi Sir Henry Lytton Bulwer’in girişimleriyle ilk kez İstanbul- Büyükada’da düzenlenmiş ve şenlikler zamanla Moda ve Büyükdere’ye da yayılmıştır. 1869 Nisan ayında Kraliyet Yatı Ariadne ile İstanbul’a gelmiş olan İngiliz tahtının veliahtı Galler Prensi Albert Edward ve müstakbel eşi Prenses Alexandra Christina, Padişah tarafından görkemli törenlerle ve davetlerle ağırlanmış ve 4 Nisan 1869 Pazar günü kraliyet grubu İngiliz Büyükelçiliği’ndeki kilisede dini törene katılmıştı. 5 Nisan 1969 günü Haydarpaşa’da kurulmuş Kırım Harbi Mezarlığı’ndaki törene katılan Prensi Albert ve Prenses Alexandra Christina ertesi günü onurlarına düzenlenen deniz şenlikleri için Kraliyet Yatı Ariadne ile Büyükdere’ye gitmiştir. İstanbul’un yandan çarklı römorkörleri konusunda birkaç sene çok çalışma yaptım. Bu çalışamalarım hem kitap olarak yayınlandı ve hem de makalem sekmelerde yayındadır. Zamanla İstanbul’da çalışan yandan çarklı römorkörlerin sayısal olarak çok oluşu dikkatimi çekti ve bu römorkörlerin Kırım Harbi nedeniyle İstanbul’a intikal ettiklerini ve Kırım Harbi sonrasında yeniden İngiltere’ye dönmek yerine, İstanbulda satıldıklarını da tespit ettim.

XIX. Yüzyıl İstanbul şehri Haliç ve Boğaz sularında yedekleme yapan stimli römorkörlerden önce çoğu ahşap gövdeli yandan çarklı römorkörlerdi. Bu römorkörler Kırım Harbi sonrasında daha da artmıştır.

14 Kasım 1854’de patlak veren fırtınada Balaklava’da olan vapurlardan ve yandan çarklı
römorkörlerden bazıları karaya sürüklendi ve bazıları da battı.Kaynak:Roger Fenton.

Kırım Harbi boyunca Gelibolu, Çanakkale, İstanbul, Zonguldak ve Balaklava başta olmak üzere Karadeniz’de yandan çarklı römorkörler de erzak, silah, cephane, hasta, yaralı taşımalarında yeraldılar. Bu römorkörlerden bazıları fırtınalarlara yenik düşerek battı veya karaya oturdu. Kalanlar ise, eğer yeniden İstanbul’a avdet edebildilerse, hemen hepsi İstanbul’da kaldı veya satıldı. Kırım Harbi konusunda çok kısa bir hatırla yapmam doğru olacaktır Müttefikler, Rusya'yı barışa zorlamak için Kırım yarımadasında da bir cephe açmaya karar verdiler. 20 Eylül 1854'te 30 bin Fransız, 21 bin Britanyalı ve 60 bin Osmanlı askerinden oluşan müttefik kuvveti 89 harp ve 267 nakliye gemisiyle Kırım’a çıkarıldı. Ancak Kırım Savaşı düşünüldüğü gibi kısa sürede tamamlanamadı. 1855 ilkbaharında 140 bin kişilik bir müttefik kuvveti daha bölgeye çıkarıldı. Ruslar mağlup oldu ve çekilmek zorunda kaldılar.

Balaklava’da denize bakış; Tablonun sahil şeridinde römorkörler görülmektedir. Tablo 1855. Moskova’daki Leo Tolstoy Devlet Müzesi Koleksiyonu, Sanatçı: Simpson, William (1832-1898).

XIX.Yüzyıl ortalarında hakim olan römorkör şekli, tamamı ahşap gövdeli yandan çarklı römorkörlerdi. Bu römorkörlerin bir kısmı Kırım Harbi nedeniyle ya kiralanmış veya bir taleple karşılaşma şansı yüksek olduğundan İstanbul’a intikal etmişlerdir.

Balaklava’da gemiler ve yandan çarklı römorkörler. Fotoğraf: Roger Fenton cam film arşivi. 1855.Moskova Leo Tolstoy Devlet Müzesi Koleksiyonu.

Kırım Harbi’ne dair konuyu anlatabilmek adına, çok özet şekilde olmak üzere Dr. Fatih Akyüz’ün 2006 tarihli “Kırım Savaşı’nın Lojistiğinde İstanbul’un Yeri” konulu ve akademik anlamda çok emek verilmiş Yüksek Lisans Tezi’nden bazı bölümleri alıntıladım;: 1853- 56 Kırım Harbi münasebetiyle Rusya ile harp etmek üzere harekete geçen müttefik kuvvetlerin buluşma noktası İstanbul olmuştur. Askerler gelmeden önce burada ve bu güzergâh üzerinde bulunan yerlerde hazırlıklar yapılmış ve savaş müddetince de çalışmalar artarak devam etmiştir. Yabancı kuvvetlerle birlikte ülke içinden ve Mısır, Tunus gibi tâbi hükümetlerden de Osmanlı başkentine bir hayli asker gelmiştir.

Kırım Harbi nedeniyle Müttefik harp gemileri Boğaz’da. Suluboya tablo-Ressam Amadeo Preziosi.

Binlerce askerin gelip geçtiği yer olan İstanbul, savaşın asıl yükünü çekmiş ve verilen her türlü
hizmette merkez niteliği taşımıştır. 23 Ekim 1853’te İstanbul’a gelerek Beykoz’da demirleyen İngiliz filosu iki kalyon, dört kapak, bir firkateyn, 2 yandan çarklı vapuru, yedi pervaneli vapur; Fransız filosu ise üç kalyon, yedi kapak, üç vapur ve üç brikten (tek ambarlı en hızlı yelkenli harp gemisi) oluşmaktaydı. Bütün bu gelişmelerin ardından girişilen barış teşebbüslerinin sonuç vermemesi üzerine Rusya’ya karşı savaş ilan edilmiş, İngiltere ve Fransa ile de bahsi geçen ittifak antlaşması imzalanmıştı. Harbin fiilen başlaması üzerine İttifak güçlerinin Osmanlı ülkesine askerî kuvvet ve levazımat göndermeleri başlamış ve bu faaliyet savaş müddetince de devam etmiştir. Osmanlı topraklarına gelmek maksadıyla memleketlerinden yola çıkan İngiliz ve Fransız askerler, Akdeniz’de bulunan Malta ve Salamin’de biraz dinlendikten sonra Osmanlı yurdunda ilk olarak Gelibolu mevkiine gelmekte ve buradan da nihayet İstanbul’a ulaşmaktaydılar. İstanbul’a gönderilmek üzere Malta’ya 30.000 kadar İngiliz askerinin sevk edilmesi karar alınmıştı. 1853 yılı Ağustos ayı içinde İstanbul’a gelen bu kuvvetler üç kalyon ve kapak, dört firkateyn, üç korvet, iki vapur ve birkaç transporttan (nakliye gemisi) oluşmaktaydı. 1853 yılının Temmuz ayının ortasından itibaren Boğaza demirlemiş gemilerin bir kısmı Karadeniz’e çıkmıştı. Kullanılabilir tüm nakliye gemileri de sefer halindeydi. Kasım’da Çanakkale Boğazı’ndan geçmiş müttefik harp gemileri Beykoz ve Büyükdere önlerinde demirlerken liman içine Müttefik birliklerin ikmal gemileri yığılmıştı. Aralık 1853’te iki gün içinde yaklaşık 100 ticaret gemisi İstanbul’a ulaştı, sonraki iki yıl boyunca da bu durum sürdü.Osmanlı başkentinden cephelere deniz yoluyla yapılan nakliyatların mesafenin uzak olması ve buna bağlı olarak da duyulan kömür ihtiyacı, birden fazla yere nakliyat yapılmak zorunda olunması gibi nedenlerden ötürü devlet için çeşitli zorluklar olduğu aşikârdır. Bununla birlikte sürekli malzeme ve ikmal nakliyelerinden kaynaklanan yoğun faaliyet, müttefik birliklerin 1856 sonbaharında geri dönmelerine kadar neredeyse hiç azalmadan sürdü.

Müttefik harp gemileri Büyükdere Koyu’nda.

Selimiye, Tophane ve Eminönü gibi muhtelif iskelelerden cephelere vapurlarla asker ve malzeme gönderilmekteydi. Yabancı kuvvetlere başkentte bir takım ambarlar verilmişti. Onlar da malzemelerini buralardan gemilere yükleyerek savaş alanlarına sevk ediyorlardı. Bununla birlikte yine devlet tarafından çeşitli kişi ve tüccarlardan nakliyat hizmetinde kullanılmak üzere çok sayıda vapur kiralandı.
Sevkıyat söz konusu olunca ihtiyaç duyulan en önemli madde vapurların yakıtı olan kömürdü. Bunun temin edilme işi çok mühim olduğu gibi gittikçe bir sorun haline gelen kömür tedariki harbin neticesine etki edecek kadar dikkate değer bir noktaydı. Kırım Savaşı, Rumeli cephesinden sonra Kırım bölgesinde devam etmiştir. Müttefik vapurlarının ihtiyacı olan kömür, Osmanlı topraklarından temin edildiği gibi İngiltere’den de gemilerle gönderilerek tedarik edilmeye çalışılmıştır. Kaynak: T.C Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı; Kırım Savaşı’nın Lojistiğinde İstanbul’un Yeri Yüksek Lisans Tezi -Fatih Akyüz,2006.

Yandan çarklı römorkörün yer aldığı çok nadir bir fotoğraf.

Kırım Harbi nedeniyle bazıları tek seferlik (Voyage Charter), kimisi belirli bir süre için (Time Charter) kiralanan yandan çarklı römorkörlerin hepsinin İngiltere’den önce gibraltar’a, kömür ve kumanya ikmalinden sonra Malta Adası’na, aynı şekilde ikmalleri yaptıktan sonra İstanbul’a intikalleri hayret verici bir denizcilik başarısı ve fedakarlığıdır. Bu römorkörlerden çok kısıtlı sayıda bazıları tek seferlik anlaşmalardan sonra serbest kalmışlar ve yeni anlaşmalara gitmişler, fakat Kırım Harbi sonunda İstanbul’a avdet edenlerin tamamı İstanbul’lu Levantenler, Rum tacirler tarafından satın alınmış veya İngiliz sahipleri kendi işletmişlerdir. Kırım Harbi sonrası Osmanlı’da Gemi yedekleme şirketleri Bu konuda yaptığım uzun zamana dayalı arşiv taramaları sonunda ortaya çıkardığım gemi yedekleme işinin yabancılara ait olduğu görülür!
1. İzmir’de Hacı Davud Farkouh.
2. İstanbul’ da Londra merkezli John Corpi.
3. İstanbul’ da M. J. Stamiades.
4. İstanbul’ da Philip Charles Cecil Vail.
5. İstanbul’ da Stathos Biraderler (Stathos Bros.)
6. İstanbul’ da S. Pandermaly.
7. İstanbul ve Gelibolu’da Cie de Remorquage de Sauvetage et de Pilotage.
8. Çanakkale’de V. C. E.Grech - Alfred Charles GrechWilliam E. Grech
9. Çanakkale ve İstanbul’da ’da Richard Grech.
10. İstanbul’ da Simeon Senissioglou.
11. İstanbul’ da Perikles Kendros.
12. İstanbul’ da Emmanuel Vernicos ve Nicolaos E.Vernicos “Bosphore”.
13. İstanbul’ da I. Phillipakis.
14. İstanbul’ da G. Vlastaris.
15. İstanbul’ da Emmanuell Pelegrini.
16. İstanbul’da Francisco Pelegrini.
17. İstanbul’ da Londra merkezli William George - William George & Co.
18. İstanbul’ da Francisco Grimo.
19. İzmir’de S.E. Belge d’Armament et de Navigation à Vapeur.
20. İstanbul’ da Paris merkezli Société d’Heraclée.

21. İstanbul’ da Paris (Marsilya) merkezli P.R.SCompagnie de Remorquage de Sauvetage Marseille &
Constantinople; (Theodore Berger, Le Marquis de Flers, Theodore Mallet, A. Churneyssen, Frédéric
Vincent, Lionidas Zarifi ve E. Eugenidis.)
22. İzmir’de T. Lemni.
23. İstanbul ve İzmir’de George Zarifi ve Zafiripulou.
24. İstanbul’da Danimarka Kopenhag merkezli Danmark Em 2 Sviter Bjerg Enterprise.
25. İstanbul’da Jobling Walker & Co. 26. İstanbul’da Sotiris Hazzopoulos.
27. İstanbul’da H. Ridley.
28. İstanbul’da Albert A. Hill.
29. İstanbul’da John G. Grifiths.
30. İstanbul’da Pandi Antoino Ralli.
31. İstanbul’da Foscolo Mango.
32. İstanbul’da James Whittall.
33. İstanbul’da Meggie Smart.
34. İstanbul’da James Smart.
35. İstanbul’da James Renner Waluer, James Jobling.
36. İstanbul’da Marshall Breddell.
37. İstanbul’da William Whittall
38. İstanbul’da Ralph D. Jacob.
39. İstanbul’da John Marshall Smart.
40. İstanbul’da Ralph Denham Jacob el al.
41. İzmir’de George Oscar Jolly ve Thomas Charles Jolly.
42. Çanakkale’de ve İstanbul’da James Wardle.
43. İstanbul’da Caragosocevich Barre.
44. İstanbul’da A.Cristi.
45. İstanbul’da G. Cappola & Co.
46. İstanbul’da Signor Gogseivich.
47. İstanbul’da Dr.Glascote.
48. İstanbul’da Pandia Antonio Ralli.
49. İstanbul’da H. Ridley.
50. İstanbul’da John Swan.
51. İstanbul’da William Wilkinson Jacobs.
52. İstanbul’da O. & A. Erghans / Burges.
53. İstanbul’da Stephen Conter.
54. İstanbul’da Alan Hudges.
55. İstanbul’da Paul Hunter.
56. İstanbul’da George P. Androu.
57. İstanbul’da Giorgio Spiteri, Andrea Spiteri, Carlotta Spiteri, Hristo Fenerciyan.
58. Zonguldak’ta Kırım Harbi sırasında Müttefiklerin kömür ihtiyacını karşılamak üzere buraya
yükleme yapmak için vapurlar gönderildi ve İngilizlere ait yandan çarklı iki römorkör burada görevli olarak kaldı.
Tespit ettiğim 57 Gemi yedekleme, Gemi kurtarma şirketi ayrıntılı değerlendirildiğinde, büyük
çoğunluğu şahıs malıdır. Veya diğer tanımlamasıyla bu şahıslar bir veya iki römorkörü olan işletmecilerdir. Bu isimlerden bazıları, Osmanlı’nın limanlarında yabancılara tanınmış ayrıcalıkları bilerek römorkörlerini getirmişler, bir süre çalışmışlarsa da, asıl amaçları bu römorkörleri pazarlamak olmuştur.

Buharlı yandan çarklı ve ahşap gövdeli römorkör İstanbul limanı önünde. Kaynak: İzmir ve İskenderun’da meyankökünü işleyerek ihraç eden İngiliz Levanten David Forbes Albümü- Levantine Heritage.

Bir diğer grup römorkör sahibi Kırım Harbi sırasında ortaya çıkan römorkör ihtiyacını bilerek İstanbul’a gelmişlerdir. Bu römorkörler İngiliz Admiralty’si tarafından kiralanmış, savaş sona erdiğinde kiradan çıkartılarak sahiplerine devredilmiştir. Bu römorkörler İstanbul limanında yedekleme yaparak ömürlerini tamamlamıştır.

Arnavutköy’de manevra yapan yandan çarklı bir römorkör ve Şirket-i Hayriye vapuru. Kaynak:Sebah Joaillier.

İstanbul’un sosyal ve kültürel yaşamına bakarsanız, Haliç’te yığınlarla ahşap mavnaları ve kimi
yandan çarklı onlarca römorkörü görürsünüz! Çanakkale, Gelibolu ve Zonguldak dahil büyük liman alanlarında ve geçiş yollarında hizmet veren bu şirketlerin römorkörleri, kendi ülke bayraklarını taşırlar ve hukuksal konularda sadece kendi mahkemeleri yetkili olurdu. Bu römorkörlerin hiçbirinin adı Türkçe değildi.

Haliç’te ve Tophane önlerinde bağlı olarak bekleyen yandan çarklı römorkörlerin tamamı yabancı şirketlere aitti. Osmanlı reayası-uyruğu Rum müteşebbisler de çok güçlü römorkörcülük şirketleri kurdular. Kırım Harbi sırasında Zonguldak bölgesinden kömür ikmali için intikal eden gemilerle beraber yandan çarklı bir römorkörün de burada görevlendirildiği görülür. Buharlı ticaret gemilerinde yelkenden halen vazgeçilemediği yıllarda, yelken gücünü kullanarak daha süratli ve daha ekonomik seyir yapmak kadar buhar gücüne olan güvensizlik de hakimdi. O yılların fotoğraflarına dikkat edilir ise; Gemilerin hepsi şamandıralara bağlanmıştır. Bu gemilerin bazılarının bordalarına bağlanmış yandan çarklı römorkörler görülmektedir. Bir grup yandan çarklı römorkör ise doğrudan bir şamandıraya bağlıdırlar.

Bu fotoğraf 1890 yılında çekilmiş. Yandan çarklı bir römorkör yelkenli ticaret gemilerini Büyükdere Çayırbaşı’na yedeklemektedir. Rüzgar kesilmiştir, yelkenli teknelerin hareket imkanı kalmamıştır.

İstanbul’da yedekleme hizmeti veren onlarca yandan çarklı römorkörden birkaçını örnek olarak özetledim; “Surprise”1852 yılında Northam Money Wigram & Sons, tarafından inşa edilmiştir. Ahşap gövdedli, yandan çarklı römorkör.122grt. 36 nrt, Tam boy:111,4 ,Genişlik: 16,6, Derinlik: 9,9 ft. idi. J. Stewart, Blackwall yapımı 2 silindirli ana buhar makinesi 80 nhp güç üretiyordu.
17 Ekim 1852’de Richard Ross, Gravesend ve William Caulfield, Blackwall'a [Lloyds Steam Towing Co.] teslim edildi. 1865’te İstanbul- Çanakkale merkezi Richard Grech’e satıldı.

“Punch” adı verilen ahşap gövdeli yandan çarklı römorkör, 1846’da East Jarrow’da kurulu Daniel Bider tarafından inşa edildi. 103 grt., Tam boy: 85 ft., Genişlik:16.3ft., Derinlik: 8.9 ft. idi. Kömür yakacaklı buhar makinesi vardı. 1846 Londra merkezli William Watkins tarafından teslim alındı. 1851 Londra merkezli John Hanson Junior’a satıldı. Lloyd’s kaydına göre; 13 Eylül 1851’de Gibraltar’a ve kömür ikmai ardından Malta’ya intikal etti. Malta'dan İstanbul seferine başladı. İstanbul’da satıldı. Alan kişinin kimliği ve satışı belli değildir. Ancak 29 Ocak 1855’de Kırım Savaşı harekatı sırasında faaliyette olduğu Lloyd’s kayıtlarında görülür.

Yandan çarklı römorkörler – Tophane’ye doğru, ya da Salıpazarı önlerinde şamandıraya bağlanmış 21 yandan çarklı römorkör. Ahırkapı Feneri önünde yedekleme yapmak için bekleyen yandan çarklı römorkör.

Yandan çarklı ahşap römorkör “Robert Burns” 1865 yılında North Shields’te kurulu John Brodie
tarafından inşa edilmiştir. 86 grt., Tam boy: 86.6 ft., Genişlik: 18.5 ft., Derinlik 9.4 ft. idi. Kömür
yakıtlı ana buhar makinesi 35nhp. güç üretiyordu. İlk armatörü Shields’denn Andrew Bain idi. 1868‘de Shields’ten HB Pring’e satıldı. 1869’da Newport, Mon’dan Henry Burgoyne satın aldı. 1870 İstanbul’lu İtalyan Levanten Antonio O. Ralli satın aldı. Şirketinin adresi: “9 Grace Church St.,Londra” olmasına karşın İstanbul’a intikal etti.Ağustos 1872’de Kınalıada’da kayalıklara bindirdi.Yeniden yüzdürüldü ancak daha sonra Büyükdere Koyu’nda battı.

Sivastopol’da Müttefik harp genileri ve yedekleme yapan bir yandan çarklı römorkör. Moskova’daki Leo Tolstoy Devlet Müzesi Koleksiyonu.

“Britannia” adı verilen yandan çarklı ve ahşap gövdeli römorkör, Southampton Northam’da kurulu
Money Wigrams adına Londra merkezli James Stewart tarafından 1852'de, tarafından inşa edildi.
147 grt., Tam Boy: 100.6 ft., Genişlik: 16.7 ft. Derinlik: 10.8 ft. idi. Kömor tahrikli 2 silindirli ana
buhar makinesi 400 ihp. üretiyordu. 1855 Londra’daki İstanbul’lu Levanten John Timothee Corpi 'ye satıldı ve İstanbul’a intikal etti.
“Stefano” 1872 yılında David J Stewart, North Shields tarafından inşa edilmiştir. Ahşap gövdeli yandan çarklı römorkör idi. Tam boy: 96.7 fr., Genişlik: 18.9 ft., Derinlik 9.8 ft. ve 111 grt.,15 nrt. idi. T.Hepple & Co. yapımı 1 silindirli ana buhar makinesi 40nhp idi. 24 Mayıs 1872’de North Shields’tan William Hepple'a teslim edildi ve aynı tsarihte 6. Grecechurch Street,Londra’da kayıtlı İstanbul’lu İstalyan Levanten Pandia A Ralli satın aldı. 1898’e kadar İstanbul’da yedekleme hizmeti verdi.
“Washington” adı verilen ahşap gövdeli yandan çarklı römorkör North Shields’de kurulu DJ
Stewart, tarafından 1868’de inşa edilmiştir. 98 grt.,Tam boy:95.3 ft., Genişlik:18.3 ft., Derinlik: 9.9 ft. olup. Shields’de kurulu JP. Almond yapımı ana buhar mkinesi 52 nhp. güç üretiyordu.
İlk armatörü North Shields’den WW Jacob ve Arkadaşları idi. 1871’de Londra'da kurulu WB Greenfield’e satıldı. 1882’de Londra-Lothbury’den John G. Griffiths satın aldı ve 1884’de İstanbul’da satıldı.1884‘de kaydı silinmiştir.

Demir gövdeli yandan çarklı römorkör “Perseverence” 1855’de Newcastle- St.Peters’de kurulu Thomas Toward tarafından inşa edildi ve Liverpool’da ismi tespit edilemeyen bir alıcıya satıldı ve Fransız hükümeti tarafından Kırım’a çalıştırılmak üzere kiralandı. Yıllar yılları kovaladı.. Teknikler, teknolojiler değişti. Yandan çarklı vapurlar, römorkörler yerlerini önce demir gövdeli, ardından sac gövdeli stimli gemilere bıraktılar. Onlar da günü geldi, kaybolup gittiler. Ben derim ki, İstanbul’un denizcilik kültürü kadar, kent kültürü adına bir yandan çarklı römorkör müze gemi olarak replikası ile bu kentin tarihinde yerini almalıdır.
                                                                            *****