HOLLANDALI gemi acentesi, tüccar ve armatör ....VAN LENNEP İZMİR'DEN ENDONEZYA'YA HAŞHAŞ GÖNDERİYORDU....

Türkiye’de afyon  tarımı ve ihracatı İzmir’de Hollandalı gemi acentesi, tüccar ve armatör Van Lennep ailesinin elindeydi.
Yazan: Osman Öndeş (Araştırma makalesi)

Türkiye’de özellikle Afyon, Burdur, Eskişehir, Isparta,  Kütahya ve Uşak çevresindeki arazilerde  gelişme gösteren haşhaş ekimi, Hollandalı tüccarların  ABD ve Endonezya  pazarlarına, İngilizlerin Çin’e ve yine  Hollanda devlet şirketi NHM başta olmak üzere Hollandalı tüccarların  Hollanda  dominyonu olan Endonezya’ya yönelik afyon pazarlaması nedeniyle hızlı bir gelişme göstermiştir.

Henry  John van Lennep (1815-1898) İzmir’de doğdu ve İzmir’de vefat etti.

İzmir’de yaşayan Hollandalı levantenlerden dört  firmanın afyon ihracatındaki payları ve Anadolu’dan Endonezya’ya afyon ihracatı, Avusturyalı bir akademisyen olan Jan Schmidt ’in yazdığı  ve Nederlands Historisch- Archaelogisch Instituut -Hollanda Tarih ve Arkeoloji Enstitüsü tarafından 1998’de yayımlanmış olan  “From Anatolia to Indonesia: Opium Trade and the Dutch Community of İzmir, 1820-1940” başlıklı belgesel eserde anlatılmaktadır. Bu eser özellikle Hollanda’nın afyon ticaretindeki yerini ve İzmir’deki Hollandalı levantenlerin bu ticaretteki etkinliklerini incelemektedir. Van Lennep’in yaşam öyküsü ve fotoğraf albümü Levantine Heritage foundation portalında bulunmaktadır.
    
Hollandalı levanten tüccarların  genel olarak ABD, Avrupa ve Uzak Doğu ülkelerinde giderek yaygınlaşan afyon kullanımı karşısındaki ihracat payları sınırlı olmasına karşın, Hollanda Hükümeti tarafından kurulmuş olan NHM-Nederlandsche Handels Maatschappij veya Hollanda Ticaret Şirketi, afyon alıcısı konumuna geçerek, İzmir’deki Hollandalı levanten şirketlerin afyon işine daha fazla ağırlık vermelerini sağlamıştır. Ancak NHM afyon taban fiyatını alçak tuttuğundan dolayı kaçakçılığa neden olmuştur.
    
Hollanda için Uzak Doğu’da afyon ihraç edilecek tek ülke, kendi sömürgesi olan Endonezya idi. Eserde, Türkiye’de haşhaş ekiminin nasıl teşvik edildiği ve afyon kalitesinin yükseltilmesine yönelik neler yapıldığı ve nihayet Hollandalı levanten firmaların  meydana getirdikleri Afyon Karteli ayrıntılarıyla verilmektedir. Yine eserde,  afyon ihracatının İzmir ekonomisindeki yeri ve tesis ettiği yüzde ile Hollandalı levantenlerin bu ticaretten aldıkları pay,  afyon yükü alan Hollanda ticaret gemileri ayrıntılarıyla belgelenmiştir.
     
İzmir’de afyon ticareti yapan ve afyonu ABD  üzerinden Hollanda Batı Hint Adalarına, Endonezya’ya ihraç eden Jacob van Lennep, Hendryk Dutilh, Edmond Arnold Wissing, ve Edouard Lavino isimli dört İzmirli levanten tüccar aile vardı. Bu şirketler afyonu NHM vasıtasıyla ihraç etmekteydiler. Aslında afyon ticaretlerinin büyük payını alan, Hollanda hükümetine ait NHM şirketi idi. İzmirli levanten Hollandalı tüccarlar ise yine de  aslında gemi acentesi idiler ve her alanda broker olarak, ithalatçı, ihracatçı olarak  kâr edecekleri, komisyon elde edecekleri  her işin içinde yer alıyorlardı.
Zamanla NHM, afyonun kalitesi üzerinde şikâyetlerini artırarak İzmir’deki firmayı  1874 yılında saf dışı bıraktı Fakat daha kaliteli afyon sağlamak amacıyla İranlı afyon  pazarlayan  firmalar dahil olmak üzere diğer  firmalarla yaptığı anlaşmalar bir sonuç vermedi.   İzmirli levanten Hollanda kökenli ticaret firmaları afyon işindeki üstünlükleri ve faaliyetleri kaybettilerse de bu Hollanda üzerinden Endonezya’ya ve ABD’ye  afyon ihracatının durması anlamına gelmedi. Bu kez ihracatı doğrudan kendileri sürdürdüler.
     
Çinlileri keyif verici afyonla uyuşturan İngilizler, bir taraftan sigaranın içimini daha keyf alıcı hale getiriyor gerekçesiyle tütüne afyon katarak Uzak Doğu’da esrara alışmış milyonlarca insan kitlesinin doğmasına neden oldular. Afyonun tıbbi gerekçelerden öteye günlük yaşamda keyf verici bir madde olarak hızla yayılmaya başlaması yüzünden, bu kez Batı’da hükümetler ve sivil toplum örgütleri afyon ithalatına ve denetimsiz kullanımına karşı hareketler başlattıkları gibi, hükümetler gümrükler kanalıyla ağır denetimler getirmeye başladılar.
     
Hollandalı afyon tüccarları İzmir’den ve İran’dan Endonezya’ya afyon ihracatını bir kartel halinde ellerinde tutmaya devam etmişler ve bu işten armatör, gemi acentesi, broker ve alıcı, ihracatçı gibi sıfatlarla çok  cazip kârlar elde etmişlerdir. Oysa afyon ekicisi Anadolu köylüsüne ödenen rakamlar alabildiğine düşük tutulmuş ve hatta Anadolu afyonunun Çin ve Endonezya halkının felaketine neden olacak şekilde ihraç edilişi alabildiğine gözlerden uzak tutulmuştur.

 Hollanda kökenli İzmirli levantenler için şu sorular akla gelmektedir:  “İzmir’de Hollanda kökenli olmayan diğer Avrupa kökenli lenvatenler afyon ticaretine girmedikleri halde, neden Hollandalı İzmirli dört tüccar bu ticarete büyük alaka göstermişlerdir?”

Edward James Bird van Lennep (1856-1946), 26 Temmuz 1856'da Tokat'ta misyoner Henry John van Lennep ve eşi Emily Ann Bird'ün çocuğu olarak dünyaya geldi. Gençliğinin çoğunu Tokat'ta, okul yıllarını da İzmir'de geçirdi.

Bir diğer dikkat edilecek konu,  “Hiçbir Avrupa hükümeti  afyon ticareti için bir devlet kurumu olan NHM gibi bir şirket kurmadığı halde, neden Hollanda hükümeti NHM’yi hayata geçirerek Endonezya’yı hedef seçmiş ve bizzat bunu bir hükümet politikası haline getirmiştir?”
Hollandalı tüccarlar, Anadolu merkezli afyon üretimi ve ihracatı yetmiyormuş gibi bir de İran afyonu işine de girişmişlerdir. Neticede Hollanda hükümeti adına NHM ve İzmir’deki dört Hollandalı levanten tüccar aile afyon işinde bir anlamda çok güçlü işbirliği yaparak Endonezya halkına afyon alışkanlığı kazandırmak yönünde yıllarca ticari çaba göstermişlerdir.

Afyon devletlerin güç kaynağı
On dokuzuncu ve yirminci yüzyıl başlarında afyon, devlet hazinelerinin bir anlamda garanti altına alınmış gelirlerini meydana getirmekteydi. Öyle ki İngiltere,  Hindistan ve Malaya’da, Hollanda,  Hollanda Doğu Hint Adaları’nda, Japonya Tayvan’da ve Fransa,  Fransız Indoçin kolonilerinde tamamıyla devlet gücüne dayalı müdahelelerle, bu ülke halklarına afyon pazarlar haldeydiler. Bu çirkin ticaret bazen devlet hazine gelirlerinin yüzde 10’una kadar yükselir olmuştu.

İzmir’deki  Jacob van Lennep & Co.
Van Lennep ailesinin İzmir kuşağından  Amerika’ya ve oradan da Endonezya’ya veya doğrudan Endonezya’ya afyon ihracatını gerçekleştiren kişi  Jacob van Lennep olmuştur. Aynı zamanda Rum tüccarların  İzmir’deki Hollandalı tüccarları ikinci plana atarak, tüm bağlantılarını Hollanda’daki firmalarla yapmalarından ileri gelen zorlukların giderilmesi amacıyla, Hollanda Millî Asamblesi’ne şikâyet mektubu  gönderenlerden biri de kendisi olmuştur. Şirketi Jacob van Lennep & Co.’de kardeşleri Pieter ve Richard onun yardımcılarıydılar.
     
Henry John van Lennep'in kız kardeşi Eulalie Catherine van Lennep 1822'de İzmir'de doğdu ve 1909'da Seydiköy'de (İzmir yakınında) öldü.
    
Jacob van Lennep’in özel bir yasa ile İngiliz vatandaşlığına geçtiği bilinmektedir. Buradaki amacı Osmanlı idaresinde İngiliz şirketlerine tanınan ayrıcalıklardan yararlanmaktı.
Van Lennep şirketinin ilk seferde 60 sandık afyon, kuru yemiş, incir ve halı gibi yükleri Amsterdam’a ve oradan da Uzak Doğu’ya sevkettiğine dair belge kayıtları vardır. Yılda  40 sandıktan yüzlerce sandığa  kadar afyon  yüklemeleri giderek artarken, elde ettikleri kârlar  çok yüksek oranlarda oluyordu. NHM vasıtasıyla yapılan afyon sevkiyatının kâr oranı gerçek anlamda başka hiçbir mal ile kıyaslanamayacak kadar yüksekti.
              
Hollanda hükümetine ait Nederlandsche Handel-Maatschappij (NHM) afyon rejisi, İzmir’de 1826  Şubat ayında Jacob van Lennep’i acente tayin etti. Jacob van Lennep iki ay önce İzmir’de genel konsül olarak atanmıştı. 56 yaşındaydı ve üç büyük Hollandalı levanten firmadan biriydi. Babası David van Lennep Amsterdam doğumlu bir aileden geliyordu ve bir asır önce İzmir’e yerleşmişlerdi. Evlenmeler ve ticari ilişkiler yoluyla, Akdeniz’de, Avrupa’da ve daha sonra Amerika’da çok güçlü ticaret ağı tesis etmişlerdi. Jacob van Lennep 1792’de babasının yerine şirketin yönetimini üstlendi ve şirketin adı Jacob van Lennep & Co. oldu. Bu şirket İzmir’e ithal edilen veya İzmir’den ihraç edilen her türlü  kuru yemiş, halı, sanayi ürünleri, tekstilde kullanılan her türlü kökler, ev eşyası, Hollanda’dan her türlü tüketim malı, Edam peyniri dahil her türlü yiyecek ve baharat, tahviller ve Afyon ihracatı yapmaktaydı.
     
Afyon, Jacob van Lennep’in acente olarak atanmasından önce, özellikle Amerikan firmaları olan Baltimore’dan John Donnell, New York’tan J. J. Astor ve Boston’dan J. Thorndike firmaları tarafından ithal ediliyordu ve  bu firmalarla daha önceden  on yıla yakın zamanda yaptığı  görüşmelerden sonra onların İzmir’deki acentesi olmuştu. Şirketinin merkezi Hollanda Hague’daydı ve daha sonra merkezi Amstardam’a taşındı.

Jacob van Lennep ticari ilişkilerle beraber,  siparişlerin alınması, fiyatlandırılması, Hollanda bayraklı gemilerle ihraç edilmesi ve ithal edilmesi, siparişlerin yerine getirilmesi konusunda Amsterdam’daki yönetime çok kapsamlı bilgiler aktardı. İhraç edilen her maddenin fiyat listesi, geçerli döviz kuru, Hollanda ticaret gemilerine yükleme manifesto gibi ayrıntılı bilgilerin hazırlanmasını sağladı.
Sadece ticaretle de yetinmedi; bölgedeki savaş veya sulh durumu, Osmanlı resmî makamlarıyla ilişkiler, Osmanlı’nın hazine yapısı ve mali durumları, maliye politikaları, yangınlar, depremler, gemicilik, gemi acenteleri, korsanlık, eşkıyalık olayları, çeteler, salgın hastalıklar hakkında da muntazaman bilgiler  gönderdi. Böylece İzmir ve İstanbul başta olmak üzere günlük ticari yaşam için beklenmeyen her konuda dahi genel merkezi bilgi sahibi kıldı. Ticari hayatı etkileyebilecek her konuyu, olayı dikkatle izleyerek bunları merkeze aktardı veya aynı yöntemle takip etti.
    
Şirket 1820-1830 yıllarında şirket son derece kârlı çalışmıştı. Fakat 1838’de Osmanlı İmparatorluğu’nda Afyon Reji’si merkez olarak İstanbul’da kuruldu ve ilk şubesi de İzmir’de açıldı.
1840 yılı sonunda  şirket, kapasitesinin üzerindeki alanlara fazla açılmış gibiydi ve 1848’de ödemelerini durdurmak zorunda kaldı. Bu durum, çoğunlukla, Londra’da birçok yere ölçüsüz yatırımlar yapmış olan en genç kuzeni Gustave van Lennep’in hatalarından ileri geldi.
     
Gustave van Lennep  İngiltere’ye göç etti ve şirket tasfiye edildi. Şirketi yeniden kurma umudu içersinde NHM’ye yeniden müracaat ettiğinde acenteliğinin tamamıyla iptal edildiği cevabını aldı. Buna karşın diğer üç Hollandalı İzmirli levanten firma afyon satışı ve ihracatından komisyon almak suretiyle yetkili bulunmaktaydılar. Çok uzun yıllardan İzmir’de faaliyet gösteren ilk iki  firma Dutilh & Co., Wissing & Co. olmuştur. Üçüncü firma ise 1841 yılında İzmir’e yerleşmiş ve kendisini “İzmir’deki gerçek Hollandalı” diye ilan eden  G. E. Lavino & Co. idi.  Jacob van Lennep’in ticari faaliyeti, dört kuzeniyle  Van Lennep & Co adını verdikleri şirketle devam ettiyse de Jacob  kısa bir süre sonra işlerini yeğenlerine devretti. Bu yeni ortaklıktan NHM’ye yapılan acente olmak isteği ise, geri çevrildi ve diğer üç Hollandalı levanten şirketle devam edileceği bildirildi.
 
Armatörlüğe yönelmişti    
Jacob van Lennep & Co. şirketinin tek ilgi alanı afyon değildi. Ancak Hollanda’daki diğer firmaların Amerika’ya sevkedilmek üzere yüksek hacimlerde afyon talepleri nedeniyle  etkin rol oynadı.
Richard’ın ikinci oğlu  Gustave Adolphe van Lennep, böylece Jacob van Lennep & Co. şirketinin  İstanbul’daki şubesinin de sorumlusu oldu. Ancak muhtelif borçlar  yüzünden 1847’de  İstanbul’daki şirket iflas etti. İflastan sonra Gustave Adolphe van Lennep  “G. A. van Lennep & Co.” adıyla İzmir’de  yeni bir armatörlük ve ticaret şirketi kurdu. Bu şirket adına borç parayla gemiler satın aldı ve hububat alımına girişti. Gariptir ki Jacob van Lennep bu borç için yeğenine kefil olmuştur
 
İzmir Limanında yelkenli ticaret gemileri. Kaynak: LHF Arşivi.

Ticaret yaşamında  afyonun  genel ekonomik yapıdaki payını ortaya koyarken, Anadolu’da afyon tarımının nasıl teşvik edildiği afyonun nasıl test edildiği, nasıl yükleme yapıldığı, nasıl ambalajlandığı İzmir’deki Hollanda Genel Konsülünün raporlarında veriler yer almaktadır. Sosyal tarih açısından bir değerlendirme yapılırsa, İzmir’e yerleşmiş olan Hollandalılar zamanla Fransızca, Rumca, İtalyanca dillerinin karışımı olan garip bir Fransızca konuşuyorlardı. Onlardan sonra gelen kuşaklar Hollandaca konuşmayı dahi güçlükle öğrendilerse de yazmayı unuttular. Özellikle Protestan ve Katolik olan Hollandalılar bir türlü aralarında dostluğa dayalı ilişki kuramadılar.
 
XIX. Yüzyıl sonlarında buharlı genel yük/yolcu vapurları sefer yapmaya başladılar.

Seydiköy'ün Eski Sakinleri
Jacob van Lennep  1 Şubat 1855’te İzmir’de vefat etti ve Seydiköy’deki mezarlıkta defnedildi. Henry John van Lennep'in kız kardeşi Eulalie Catherine van Lennep  1822'de Türkiye'de İzmir’de doğdu ve 1909'da İzmir- Seydiköy'de öldü. XVII.Yüzyıldan itibaren birçok tüccar ticaret için Avrupa'dan İzmir’e göç etmiştir.  Hollandalıları Fransız ve İngiliz tüccarlar izledi. Van Lennep ailesi de İzmir’in düşman işgalinden kurtarılması günlerinde diğer Levantenler gibi  İzmir’den ayrılmıştır.